Tegen de reflex: waarom lezen ons vrij houdt

Reactionair denken is menselijk en daarom makkelijk te misbruiken.
Als het snel gaat, grijpen we naar houvast. Traditie, orde, en “hoe het hoort”. Dat is een begrijpelijke reactie op onzekerheid. Maar die reflex is ook bruikbaar gereedschap voor machthebbers. Wie angst en nostalgie kan oproepen, kan beleid verkopen dat je vrijheid inruilt voor schijnzekerheid. De stappen zijn voorspelbaar: creëer morele paniek, simplificeer complexe problemen tot “vriend vs. vijand”, plaats het eigen kamp als beschermer van “normale mensen” en zet vervolgens toezicht, censuur of uitzonderingsregels neer als noodzaak. Het resultaat is minder debat, meer volgzaamheid.
Die dynamiek is niet typisch westers, en zeker niet nieuw. Je ziet haar vandaag in Washington en Brussel, maar net zo goed in Moskou, Ankara, Beijing of Delhi. De beproefde formule heeft zich vorige eeuw voor meerdere regimes bewezen effectief te zijn:

beroep op traditie + belofte van veiligheid = meer centrale sturing

Reactionair denken wordt dan geen rem op grilligheid, maar een accelerator van macht.

Waarom “nieuws” misleiding voedt

Nieuws is een machine voor urgentie. Het dwingt tempo, het versnijdt context en beloont verontwaardiging. Je krijgt fragmenten maar je legt geen verbanden. Scrollen levert adrenaline op, maar nauwelijks begrip. In zo’n omgeving wint wie het hardst roept of het sluwst framed. De consequentie is dat we reageren in plaats van te doordenken. En precies daar profiteert de macht van, een publiek dat moe is, druk is, en vooral “bij” wil blijven, slikt makkelijker simpele verklaringen en harde maatregelen.

Lezen als tegendruk bevorderd rust, focus, en scherpt oordeel

Boeken en longreads doen het tegenovergestelde. Ze vertragen, ordenen en verdiepen. Lezen traint aandacht en geheugen, het bouwt conceptuele netwerken in je hoofd. Dat geeft rust en creeert weerbaarheid. Zonder die dieptekennis word je speelbal van headlines, polls en praattafels. Wie leest, kan verbanden leggen, termen scherp krijgen en intenties wegen. Dat is geen romantiek maar het is cognitieve zelfverdediging. Net als een vechtsport kan je deze cognitieve vaardigheden trainen.

Praktisch:

• Dagelijks leesuur (papieren boek/ereader, meldingen uit).
• Aantekenen met pen: marginalia, samenvattingen, vragen. Schrijven verstevigt begrip.
• Vergelijk bronnen: laat een boek je niet gelijk geven, laat het je tegenspreken.
• Lees buiten je bubbel en buiten het Westen:
  Ibn Khaldun (opkomst/ondergang van machten),
  Confucius/Mencius (ethiek van bestuur),
  Tagore (vrijheid en verbeelding),
  Arendt (macht & banaliteit),
  Illich (instituties vs. menselijke maat),
  Desmet (massavorming),

AI: briljante assistent, slechte meester

De adoptie van AI gaat razendsnel. De verleiding is groot om denkwerk uit te besteden. Doe je dat blind, dan krijg je twee risico’s:

1. Cognitieve achteruitgang: als je alleen consumeert en niet zelf structureert, analyseert en schrijft, takelt je denkgereedschap af. Noem het “cognitieve amputatie”. Gemak nu, verlies later.
2. Verwisselbaarheid: als 80–90% van de content generiek wordt, stijgt de waarde van het authentieke, maar alleen voor wie nog zelf kan denken, onderzoeken en schrijven.